Ιερά Μονή Τοπλού

Στα παράλια της Ανατολικής Κρήτης, 16 χιλιόμετρα από την πόλη της Σητείας και 8 από το Παλαίκαστρο βρίσκεται η Ιερά Μονή της Κυρίας Ακρωτηριανής. Είναι μια από τις πιο παλιές Μονές της Κρήτης με μεγάλη ιστορία που ξεκινά περί το β΄ μισό του 14ου αιώνα με συνεχή παρουσία μέχρι και σήμερα.

Το μοναστήρι αυτό είναι αφιερωμένο στην Παναγία, την λεγόμενη και Κυρία Ακρωτηριανή. Η ονομασία αυτή προέρχεται από το ακρωτήρι όπου είναι κτισμένη η Μονή. Επικράτησε όμως η μετέπειτα ονομασία Μονή Τοπλού , όπως οι ντόπιοι συνηθίζουν να την αποκαλούν σήμερα. Προέρχεται από την τούρκικη λέξη «τόπ» που σημαίνει κανόνι και οφείλεται στο τηλεβόλο όπλο που οι Βενετοί παραχώρησαν στο μοναστήρι για να προστατευθεί από τις επιθέσεις. Η θέση της Μονής , πολύ σημαντική για την άμυνα της Κρήτης και για το λόγο αυτό έχαιρε ορισμένων προνομίων στο τέλος της Ενετοκρατίας. Έχει υποστεί αλλεπάλληλες λεηλασίες από Βενετούς, Τούρκους και Πειρατές.

Το 1498 μετά από καταστροφικές Τούρκικες επιδρομές ξανακτίστηκε με φρουριακή μορφή αυτή τη φορά. Η ανοικοδόμηση πραγματοποιήθηκε με δαπάνη δυο μεγάλων Βενετοκρητικών οικογενειών των Κορνάρων και των Μέτζων (η νότια πτέρυγα ονομάζεται των Κορνάρων και η βόρεια των Μέτζων).

Όμως ο σεισμός του 1612 προκάλεσε πολλές ζημιές στο μοναστήρι. Για την αποκατάσταση των ζημιών δόθηκαν 200 δουκάτα από την Ενετική Σύγκλητο λόγω της σημασίας της για την άμυνα. Ακόμη ο Ανδρέας Κορνάρος, ο αδελφός του Βιτσέντζου(ιστορικός) άφησε με τη διαθήκη του 100 δουκάτα στη Μονή, ποσό διόλου ευκαταφρόνητο. Ηγούμενος ήταν τότε ο Γαβριήλ Παντόγαλος , από τον κύκλο των λόγιων και πεπαιδευμένων της Κρήτης, ο οποίος και ανέλαβε το έργο.

Η φρουριακή μορφή παραμένει, ωστόσο διευρύνεται το Ιερό Βήμα του Καθολικού και προστίθεται το νότιο κλίτος του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Προστίθεται επίσης και το κωδωνοστάσιο σαφέστατα επηρεασμένο αρχιτεκτονικά από την τέχνη της αναγέννησης. Στη στέγη της δυτικής πτέρυγας αναπτύσσεται το καμπαναριό σε δύο ορόφους ορθογώνιας μορφής με «τρουλωτή επικάλυψη σε πολυγωνικό τύμπανο διακοσμημένο με κιονίσκους Κορινθιακού τύπου και γείσο της κλασσικής αρχιτεκτονικής παράδοσης». Στην εικόνα της Παναγίας, Ρόδο το Αμάραντο του Σταμάτιου του Κρητός(1771) που σώζεται και σήμερα απεικονίζεται η νέα μορφή της Μονής.

Από το 1612 μέχρι και το1646 που η Σητεία καταλήφθηκε από Τούρκος έχουμε μια νέα περίοδο με αύξηση του αριθμού των μοναχών και του προσωπικού, με συνεχείς δωρεές από Βενετούς και πλούσιες Κρητικές οικογένειες. Οι γαίες που παραχωρήθηκαν καλλιεργούνταν συστηματικά.

Για να παύσει η οικονομική αφαίμαξη του μοναστηριού καθώς και οι αρπαγές των γενιτσάρων ανακηρύχθηκε το 1704 σε Σταυροπηγιακή μονή (εξαρτιόταν από το Πατριαρχείο).Πραγματοποιήθηκε ακόμη έρανος από τον Πατριάρχη Παΐσιο με σκοπό την διάσωση του μοναστηριού.

Κατά την ηγουμενία του Παρθενίου Καφούρου(1765-1782) ξεκινά μια νέα φάση στην ιστορία της Μονής. Αρχίζει μια ανασυγκρότηση μέσα από τις δωρεές και την ενίσχυση του Πατριαρχείου ξεπεράστηκαν τα πολλά οικονομικά προβλήματα. Σπουδαίοι αγιογράφοι ο Ιωάννης Κορνάρος και ο Σταμάτιος ο Κρής επιστρέφουν μετά από πρόσκληση του ηγουμένου καθώς και νέοι ζωγράφοι οι οποίοι φιλοτεχνούν νέες εικόνες ή αναλαμβάνουν την επιζωγράφηση των παλαιών. Είναι η εποχή που στην τέχνη της αγιογραφίας ακμάζει η Κρητική Σχολή.

Και κατά τα χρόνια της Επανάστασης του 1821 η Μονή δεν έμεινε πίσω στις εξελίξεις και πλήρωσε την συμμετοχή της σ' αυτήν με την άγρια σφαγή 12 καλογέρων στην πόρτα της Λότζας (εξωτερική είσοδος Μονής) τη νύκτα της 26ης προς 27ης Ιουνίου. Όσοι ξέφυγαν πηδώντας από τα παράθυρα (σύμφωνα με μαρτυρία στο Μηναίο του Ιουνίου) κατάφεραν να σωθούν.

Το ερημωμένο μοναστήρι έγινε προσωρινό καταφύγιο των Τούρκων κατά τον Δεκέμβριο του 1828 και σύμφωνα με συνθήκη πήραν όσους θησαυρούς μπορούσαν να μεταφέρουν από το μοναστήρι.

Τα χρόνια της Αιγυπτιακής κατοχής (1830-1840) η Μονή αναστήνεται με ηγούμενο τον Κύριλλο Σμυρίλιο. Στο τέλος του Κριμαϊκού πολέμου με τη συνθήκη «Χάττι Χουμαγιούμ» δόθηκαν προνόμια στους Χριστιανούς . Έτσι το 1856 λειτουργεί στη Μονή ακόμη και Σχολείο που διδάσκει τα εκκλησιαστικά γράμματα. Όσοι αποφοιτούσαν από εκεί γίνονταν ιερείς ή αναγνώστες για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των ναών και αποτελούσαν τους Προνομιούχους της εκεί κοινωνίας.

Από το 1866 η μονή συμμετέχει στην μεγάλη Κρητική Επανάσταση με ηγούμενο τον Μελέτιο Μιχελιδάκη, εκλεγμένο μέλος της επαναστατικής επιτροπής. Το μοναστήρι έκρυψε πολεμοφόδια, πράγμα που όταν έμαθαν οι Τούρκοι κατέφτασαν εκεί όμως οι μοναχοί είχαν καταφύγει στην Κάσο και τη Σύμη. Όσοι κρύφτηκαν στο μετόχι της μονής στον Ανάλουκα παρά τα βασανιστήρια δεν αποκάλυψαν που ήταν κρυμμένα τα πολεμοφόδια.

Όταν ο Τούρκος πλοίαρχος άλλαξε μετά από καταγγελία της δράσης των Τούρκων οι μοναχοί επανήλθαν συνεχίζοντας να ζουν όπως και πριν. Μάλιστα φιλοξένησαν αλληλοδιδακτικό σχολείο(1870). Παράλληλα η λειτουργία της δόθηκε υπό την εποπτεία Κ. Δημογεροντιών, Ελλήνων δηλαδή.

Στα χρόνια της Αντίστασης(1941) η Μονή συνέχισε να βάζει κι εκεί το σημάδι της. Οι μοναχοί

έκρυβαν ασύρματο με έναν Άγγλο ασυρματιστή. Δεν άργησε βέβαια να μαθευτεί και οι Γερμανοί κατακτητές τουφέκισαν τους μοναχούς. Στην είσοδο της μονής υπάρχει μνημείο αυτού του γεγονότος.

Μετά το 1901 ο αριθμός των καλογέρων μειώνεται σημαντικά πράγμα που δυσκόλευε τη μόνιμη λειτουργία του μοναστηριού .Ο αριθμός όσων έμεναν στη Μονή το 1881 ήταν 82 εκ των οποίων 26 μοναχοί ενώ το 1925 περιορίστηκε στους επτά μοναχούς. Μειώθηκε ακόμη και η οικονομική της ευρωστία λόγω παραχώρησης μεγάλων εκτάσεων στο Εφεδρικό Ταμείο όμως συνεχίζει την παρουσία της μέχρις σήμερα χάρις στις προσπάθειες του Ηγουμένου Φιλόθεου Σπανουδάκη.

Ο δραστήριος ηγούμενος Φιλόθεος Σπανουδάκης σε συνεργασία με την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησαν αναστύλωση της Μονής και κτισμάτων που βρίσκονται στα μετόχια της. Φρόντισαν ακόμη και για την συντήρηση εικόνων εκκλησιαστικών σκευών και βιβλίων. Στη μονή υπάρχουν δύο μουσεία, το πρώτο είναι εκκλησιαστικών κειμηλίων και εικόνων. Είναι ιδιαίτερα αξιόλογο καθώς υπάρχει πλήθος εικόνων ήδη από τον 17ο αιώνα επιζωγραφισμένες και συντηρημένες από ειδικούς, αξιόλογα δείγματα Κρητικής σχολής αγιογραφία. Έπειτα το δεύτερο μουσείο χαρακτικής φιλοξενεί πλήθος χαρακτικών με θρησκευτικό περιεχόμενο. Και στα δυο μουσεία υπάρχουν εκθέματα παλαιών βιβλίων μεταξύ αυτών και του Λεξικού του Σουίδα. Ακόμη μια μικρή αίθουσα στο μουσείο χαρακτικής φιλοξενεί κειμήλια από την αντίσταση καθώς και το λάβαρο της μονής κατά την Επανάσταση. Ετοιμάζεται ακόμη και ένα λαογραφικό μουσείο.

Έξω από τη δυτική πλευρά βρίσκεται ελαιοτριβείο του 1850, πατητήρια, αποθήκες ,στάβλοι και ένας φούρνος. Αργότερα προστέθηκε μύλος για την παρασκευή αλευριού.

Ακολουθώντας την παράδοση του το μοναστήρι ,που διαθέτει μεγάλες εκτάσεις αμπελώνων και ελαιώνων, παράγει εκλεκτό βιολογικό κρασί και λάδι με την προσωπική φροντίδα και το μεράκι του ηγουμένου. Δεν πρέπει να φύγει κανείς χωρίς να δοκιμάσει το κρασί Τοπλού.

Όποιος θελήσει να γνωρίσει καλύτερα την Ανατολική Κρήτη δεν έχει από το να ενοικιάσει αυτοκίνητο και να περιηγηθεί με αυτό στην ευρύτερη περιοχή. Να επισκεφθεί τις κοντινές παραλίες Ερημούπολη, Βαι, Κουρμένος, να γνωρίσει από κοντά το άγριο Κρητικό τοπίο και τα φαράγγια της περιοχής όπως το φαράγγι των Νεκρών της Ζάκρου που είναι το κοντινότερο, τις αρχαιότητες της Ζάκρου καθώς και να απολαύσει το φαγητό και το ποτό του στις παραθαλάσσιες ταβέρνες

Χάρτες

Χάρτης καταλυμάτων